■ نگاهی به چگونگی پیدایش ساختمان‌های آجری بخش عمران

 پیدایش ساختمان‌های آجری:

ساخت آجر به سال های باستان و کهن میرسد. پیدایش و مصرف آجر از هزاران سال قبل بوده است. در دوره های باستان در کناره های رودخانه های دجله و فرات پس از هر طغیان گِل و لای بر سطح زمین رسوب میکرده و این رسوبات با چسبندگی خود، در اثر تابش خورشید آب خود را از دست داده و از گِل خشک به صورت مکعب های نامنظم پدیدار می گشته، که از این گِل به علت چسبندگی زیاد به عنوان ملات جهت دیوارهای گِلی در آن روزگار استفاده شده است.

اجاق های چادرنشین هایی که در کناره های رودها به کار گله داری و دام پروری مشغول بودند در اثر حرارت آتش به نوعی به آجر تبدیل میشده است. در سال های بعد هم زمان با ساخت برج بابِل خِشت زدن و پختن آجر به وسیله بابِلی ها بوجود آمد و از این جهت است که نام آجر یک واژه بابِلی بوده و در اکثر زبان ها به همان نام مشهور شده است.

پیدایش ساختمان های آجری در ایران را میتوان از اواسط هزاره اول قبل از میلاد در بنای چُغار زنبیل در هفت تپه خوزستان دانست. علاوه بر اسکلت سازی این بنای آجری در سرداب های این معبد وجود آجر در دیوار سازی و طاق های سهمی شکل که به عرض دهانه 4 متر و ارتفاع حدود 3 متر و طول 10 متر کاربرد داشته که تا به امروز به یادگار مانده است.مجموعه بنای طاق کسری که تلفیقی از آجر و خِشت و سنگ میباشد و بنا به دستور یکی از خلفای عباسی جهت استفاده کاره ای از مصالح آن تخریب شد که فقط طاق کسری و طاق نما سازی های آن که از خِشت و یا گِل بوده باقی مانده است و حتی سنگ و آجر نمای اصلی این بنا را از آن برداشته اند، ضمناً این را هم بدانیم که یکی از مصالح مهم در ساختمان عظیم تیسفون آجر بوده است. در دوره های سلجوقیان بناها با اسکلت سازی و پوشش های آجری و نماها با گلچین های آجری به شکل های مختلف پدید آمده است. در زلزله هایی که تاکنون رخ داده بیشترین تلفات جانی و مالی ناشی از فرو ریختن ساختمان های سنتی ساخته شده با مصالح بومی مانند: سنگ، آجر و بلوک بتنی بوده است. این نوع ساختمان ها معمولاً توسط سازندگان محلی و بدون توجه به اثر تخریبی زلزله طراحی و اجرا میگردد. در مقایسه با ساختمان های بتن آرمه و فولادی ساختمان های آجری در برابر زلزله مقاومت کمتری دارند و در اغلب موارد نقایص این نوع ساختمان ها به نحوی ظاهر گشته که زلزله باعث خرابی جزئی یا کلی ساختمان گردیده است. شاید دلیل عمده خرابی این نوع ساختمان ها این است که ساختمان های آجری و خِشتی تحت کنترل دقیق چه از نظر محاسبه و چه از نظر طراحی و اجرا نظیر آنچه در ساختمان های بتنی یا فولادی رواج دارد قرار نمیگیرد. همچنین به علت سختی و شکنندگی اجر و شکل ناپذیری آنها در برابر بارهای دینامیکی بخصوص زلزله های کم عمق مقاومت کمتری دارند.

وضعیت ساختمان های آجری در کشور:

 بررسی وضعیت ساختمان های آجری از دو جنبه قابل تعامل است:

نخست از نظر توجه به آمار وعملکرد ساختمان های آجری در زلزله های گذشته و دوم توجه به جایگاه ساختمان های آجری در دست ساخت و ساز.

با توجه به اینکه در دهه های اخیر چندین زلزله بزرگ و مخرب در کشور روی داده است و تلفات و خسارات سنگینی وارد شده است، میتوان نتیجه گرفت که با توجه به موقعیت ایران از نظر لرزه خیزی ساختمان هایی با مصالح بنایی غیر مسلح در زلزله های گذشته عملکرد خوبی از خود نشان نداده اند، از طرفی دیگر بخش عمده ای از ساختمان ها با مصالح بنایی ساخته میشود.

بر اساس آمار ارائه شده توسط مرکز آمار ایران در سال 1376 حدود 2/75 % درصد ساختمان های شهری کشور (بجر شهر تهران) با مصالح بنایی مانند آجر ساخته شده اند، که عمدتاً دارای دیوارهای آجری، باربر و سقف های طاق ضربی میباشد. در آمار این سال 5/1 % درصد ساختمان ها از چوب و آجر 4 % درصد از بلوک های سیمانی و 2/18 % درصد از اسکلت فولادی یا بتن مصلح ساخته شده اند. 

پروانه های ساختمانی صادر شده در این سال برای احداث ساختمان های مسکونی یک و دو طبقه به تنهایی 1/85 % درصد کل پروانه های صادر شده را به خود اختصاص میدهد که بیشتر آنها در روستاها و شهرستان ها ساخته شده است.

ساختمان های یک و دو طبقه غالباً به صورت سنتی ساخته شده و نظارت و کنترل کمتری نسبت به سایر ساختمان ها بر روی آنها صورت میگیرد. با توجه به این آمار میتوان به این واقعیت دست یافت که الگوی ساخت و ساز در کشور به سمت ساخت ساختمان های یک و دو طبقه که عموماً از نوع ساختمان های بنایی است جهت یافته است. اگر چه در سایر نقاط جهان نیز این الگوی را میتوان یافت.

در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران که حداقل هزینه ساخت مورد توجه است از این الگوی ساخت بیشتر استفاده میشود. سکونت بخش وسیعی از مردم در این خانه های کم دوام به ترکیبی از عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی باز میگردد، اما باید توجه داشت که استفاده از در دسترس ترین مصالح و روش های ساده ترین اقدام برای خانه سازی در جوامع کم درآمد میباشد. اگرچه نحوه پایدار کردن این ساختمان ها در برابر بارهای قائم بر اساس تجربه بدست آمده طی سال های متمادی استوار است ولی در برابر حرکات ناشی از زمین لرزه، اغلب به دلیل فقدان دانش و آگاهی خراب و خسارت زیادی متوجه این ساختمان ها میگردد.

عدم شناخت و کنترل کیفیت مصالح محلی و نبود مهارت فنی لازم در بکار گیری صحیح مصالح و اجرای ساختمان در کنار عوامل اجتماعی و اقتصادی همگی در این خسارات نقش دارند.